Schaamte die overgedragen of opgelegd wordt
Wanneer iemand zijn schaamte op jou overdraagt, is dat altijd omdat hij niet met zijn eigen schaamte om kan gaan. Hij of zij doet zelf iets wat niet goed is. Als die ander zijn eigen schaamte niet kan dragen, zal hij zijn fout bagatelliseren of zichzelf goedpraten.
Nog pijnlijker wordt het wanneer die persoon zodanig een probleem heeft met schaamte dat hij alles wat erop wijst dat hij iets niet goed gedaan heeft, verzwijgt en zelfs omdraait. De ander heeft jou beschadigd en benadeeld, maar draait het zo dat jij fout bent, en zo wordt je integriteit nog verder aangetast.
In de meeste gevallen staan we in een bepaalde relatie met de persoon die ons beschaamt. Bijvoorbeeld in een ouder-kind-relatie, partnerrelatie, maar ook in vriendschappen en werkrelaties, of een opleidingssituatie. Het overdragen van schaamte is vaak de beschadigende uitkomst van een dynamiek die al langer in deze relatie speelt.
Op het moment dat je er middenin zit, voel je wel dat er iets niet klopt, maar het is moeilijk om het bewust te benoemen … totdat het misgaat. Om dit te begrijpen, moet ik eerst iets uitleggen over verborgen contracten.
Verborgen contracten
Als schaamte wordt opgelegd, speelt er vaak een verborgen contract in de relatie. Een persoon die niet met haar eigen schaamte om kan gaan, is er op gebrand om met een bepaald imago door het leven te gaan (1, 2). In het contract krijg jij de (onuitgesproken) taak om ervoor te zorgen dat de ander zich goed over zichzelf kan blijven voelen. Zolang je het contract ‘nakomt’ is de persoon accepterend, vriendelijk en aardig. Zodra je het verbreekt, keert de ander zich tegen je.
Wat volgt is een persoonlijke ervaring met ‘Carla’. Carla speelde in een eerdere fase van mijn ontwikkeling als begeleider een rol. Tijdens een traject waar ik destijds aan deelnam, deelde zij als trainer dingen uit haar eigen geschiedenis, wat in die setting gebruikelijk was. Later ontmoette ik haar ook in een andere context. Wat ik hieronder beschrijf, is gebaseerd op wat zij over zichzelf deelde, aangevuld met mijn eigen ervaring in een latere fase, toen ik haar student werd binnen een spirituele school.
Het is een samenspel van die twee ervaringen: haar verhaal en mijn eigen proces daarin. Het is mijn interpretatie achteraf. Terugkijkend, in een poging tot begrijpen, ben ik verbanden gaan zien tussen haar verleden, voelbaar in de trauma‑reacties die zij in ons contact liet zien, en het verborgen contract waarin we verstrikt raakten.
Ik deel dit met zorg, en vanuit mijn eigen beleving. Tegelijkertijd realiseer ik me dat iedere interpretatie tekortdoet aan de complexiteit van de werkelijkheid, en aan de beleving van de ander daarin. Mijn intentie is om zichtbaar te maken hoe diepgaand en ingrijpend verborgen contracten kunnen doorwerken, en hoe schaamte en trauma daarin vaak onbewust worden doorgegeven.
Carla was er op gebrand om alles goed en foutloos te doen. Haar ouders waren op jonge leeftijd ongewenst zwanger van haar geworden. De zwangerschap bracht veel schaamte in de familie, met name bij haar opa en oma. Carla voelde als kind de taak om dit recht te zetten. Het verborgen contract dat ze bij haar grootouders voelde, was dat zij de schande moest goedmaken. Door zich voorbeeldig te gedragen, moet ze bewijzen dat ze uit een nette familie komt.
In haar volwassen leven sluit ze op haar beurt ook weer een verborgen contract af met anderen: je mag geen aanmerkingen op haar uiten. ‘Ik heb niets verkeerd gedaan’ is dan het standaard zinnetje. Wil je iets bespreekbaar maken, dan wordt ze angstig, beëindigt ze het gesprek en gaat ze uit contact.
Hoewel een ‘verborgen contract’ manipulatief klinkt, is het meestal een onbewust proces. De ‘deelnemers in het spel’ hebben in beginsel helemaal geen kwaad in de zin. Het is onderdeel van een overlevingsstrategie. Schaamte is een sociale emotie die gaat over bij de groep mogen horen. Ten diepste gaat het over bestaansrecht en plek.
De rollen die we in het spel kunnen onderscheiden zijn die van Imago-Bewaker en de Drager. De Imago-Bewaker is gericht op het behouden van een zorgvuldig opgebouwd beeld. Hij is degene die de schaamte niet wil voelen en zijn/ haar imago beschermt. De Bewaker duldt geen verstoring van het beeld en grijpt in als dat dreigt te gebeuren. De Drager draagt de taak om het imago van de ander te beschermen, bevestigen en ontzien.
In het voorbeeld hierboven zijn opa en oma de Imago-Bewakers en krijgt Carla de taak om hun imago, dat in hun beleving onder druk was komen te staan, te herstellen en te beschermen. Wanneer Carla volwassen is, neemt ze zelf het imago aan van iemand die alles onder controle heeft en geen fouten maakt. Daarmee verschuift ze van Drager naar een nieuwe rol van Imago-Bewaker.
Behalve bij kinderen, is het contract bij volwassenen vaak wederzijds, en is er andersom ook een ander verborgen contract dat de ander voor jou invult. Over en weer heb je de rol van Imago-Bewaker en Drager.
Het verbreken van het contract
Mensen leren, doen nieuwe ervaringen op, en groeien. Op enig moment past het contract niet meer voor een van de deelnemers. Wanneer je uit het contract stapt, wordt het Imago van de ander bedreigd. De Imago-Bewaker heeft dan drie opties.
1. Zelfreflectie en groei
Dit vraagt om moed en het vermogen om in de spiegel te kijken.
Zodra de Drager uit het contract stapt, zorgt dat hoe dan ook voor een moment van bezinning. Wellicht is de Imago-Bewaker gegroeid en sterker geworden en kan hij op een andere manier zijn schaamte doorwerken.
2. Een nieuw contract sluiten
De Imago-Bewaker zoekt een nieuwe Drager om het zelfbeeld in stand te houden.
Soms vindt de Imago-Bewaker iemand anders die het gewenste imago wil bevestigen. Met een nieuw verborgen contract hoeft hij niet in de spiegel te kijken. Zo blijft het imago intact, en wordt de confrontatie met schaamte (opnieuw) vermeden.
Carla werkt als coach en trainer in persoonlijke ontwikkeling. Ze is bevlogen, toegewijd, en zoekt steeds de verdieping. Wanneer haar jongvolwassen zoon het contact met haar verbreekt, voelt het alsof haar bestaansrecht als moeder, en als professional, op losse schroeven komt te staan.
Naast het verlies en verdriet om haar kind leven er gevoelens van schuld en schaamte. Er is een stille angst: de vraag of ze in de ogen van anderen als moeder heeft gefaald, en of dat haar als professional minder geloofwaardig maakt. Ze gaat snel weer aan het werk; misschien wel juist omdat de drempel om collega’s en cursisten weer onder ogen te komen hoog is.
In haar zoektocht naar houvast kiest ze een nieuw pad: de rol van ’spiritueel teacher’ zal haar vrij pleiten. Het geeft haar een andere positie, en dat versterkt haar zelfbeeld. Maar ook hier ontstaat een impliciet contract: haar studenten moeten haar bevestigen dat haar niets te verwijten valt.
3. De ander beschamen
De schaamte wordt overgedragen in een destructieve dynamiek, waarbij de Drager van de taak de drager van de schaamte wordt.
Verborgen contracten lossen niets op. De schaamte blijft in stand en wordt alleen maar toegedekt. In de spiegel kijken vraagt moed. Wanneer de Imago-Bewaker zulke diepe wonden heeft, dat het te groot voelt om dat te doen, zal hij er alles aan doen om dat te vermijden. Dat is het moment dat de destructieve, beschadigende dynamiek ontstaat waarin schaamte overgedragen wordt.
Zodra jij als Drager het contract niet meer naleeft en wijst op iets wat niet goed gaat, zal de Bewaker zich van je afkeren. Hij wil de confrontatie met schaamte koste wat kost vermijden. In deze dynamiek wordt zijn schaamte op jou overgedragen. Door jou sneuvelt zijn/ haar alter ego, het gezicht in de buitenwereld. Op het moment dat dit gebeurt, brengt de Bewaker de Drager in diskrediet om haar eigen gezicht naar buiten toe hoog te houden.
In organisaties gebeurt dit wanneer iemand in een lagere positie geslachtofferd wordt om het gezicht van iemand op een hogere positie te redden. Intern weet iedereen hoe het zit, maar niemand spreekt het uit — ook zij zijn Dragers binnen een verborgen contract. En zo wordt het spel in stand gehouden.
Soms openbaart zich een verborgen contract pas op het moment dat je het verbreekt. Het laat zien hoe diep deze dynamieken kunnen snijden.
Ik ben door Carla gevraagd als haar student en ik sluit het verborgen contract met haar. Wat me aantrekt in haar, is de diepe laag die ze lijkt aan te kunnen raken. Hiervoor heb ik een aantal verwarrende ervaringen opgedaan. Ik ben daardoor gaan twijfelen aan mijn waarneming. In mijn ‘verborgen’ deel van het contract zoek ik naar haar bevestiging dat wat ik zie, klopt.
Na verloop van tijd werk ik me door mijn ervaringen heen en kan ik weer helder zien. Ik zie nu dat ik in de begeleiding bij Carla steeds geen ingang vond om te werken met wat ik wilde onderzoeken, en dat het traject daardoor scheef is gelopen. Ik wil dit in contact herstellen. Op het moment dat ik dit met haar bespreek, verstrakt ze. Er verschijnt een harde blik in haar ogen. Ze wil er niet van weten. Wat volgt, is verwarrend en pijnlijk.
Pogingen tot een gesprek blijven vruchteloos. Ik besluit mijn weg te vervolgen bij een andere leraar. Wanneer ik dit met haar deel, lijkt er wat ruimte te ontstaan om terug te blikken. Ze zegt spontaan: “Ik weet eigenlijk helemaal niet wat daar toen gebeurd is.” Het is een eerlijk moment — en tegelijk precies wat zo pijnlijk was: dat ze geen zicht had op waar ik mee wilde werken. Even hoop ik op herstel, maar haar blik verschiet. Schaamte slaat om in een aanval. In plaats van openheid keert Carla zich van me af.
In haar reacties herken ik geen teacher meer, maar een meisje van acht, dat de wapens opneemt. Ze keert mijn woorden als munitie tegen me: ze belastert en beschaamt, ze insinueert en intimideert. Ze vermijdt elk echt gesprek, wat ook bij haar collega’s vragen oproept. Via anderen hoor ik hoe ze zichzelf rechtvaardigt door ‘vakkundig’ te verdraaien wat ik eerder in vertrouwen met haar heb gedeeld. De vuurvogel ontloopt haar lot – en mist haar bestemming.
Waarom voelt overgedragen schaamte zo zwaar?
Degene die het contract verbreekt, is degene die de schaamtelast opgelegd krijgt. Het laat je achter met het gevoel dat je niet goed genoeg bent, of minderwaardig. De ander maakt jou fout in plaats van zijn eigen fouten te erkennen. Je kunt flink gebukt gaan onder deze vorm van schaamte en het is belangrijk om de dynamiek te doorzien, zodat je je hiervan kunt ontdoen.
Schaamte die een ander op jou legt, brengt namelijk een zware lading met zich mee. Je wordt letterlijk belast(erd). Je herkent het aan de onverteerbaarheid ervan. Het voelt vaak als een dik, zwaar gevoel. Een vieze drab die in je systeem hangt. Het gaat vaak gepaard met een gevoel afschuw en verbijstering: ‘Hoe kun je dit doen?’
Hoe kun je je vrij maken van overgedragen toxische schaamte?
Je kunt een begin maken met jezelf vrij maken van schaamte door middel van onderstaande stappen. Houd er rekening mee dat het een moeilijk en diepgaand proces kan zijn. Je bent immers niet voor niks het contract aangegaan. Hier zitten jouw eigen overlevingsstrategieën en zoals de naam al zegt: deze zijn verbonden met overleven. Het kan zelfs zo voelen dat de taak die je in het contract op je schouders genomen hebt, verbonden is met je bestaansrecht.
Stap 1 Ga naar het stiltepunt in jezelf
Stap 2 Ga in gedachten naar de persoon die zijn of haar schaamte op je gelegd heeft. Ouders, leerkrachten, vriend(inn)en, of geliefden. Wie laat jou achter met een gevoel van onwaardigheid? Laat deze persoon in gedachten plaatsnemen op een plek in de ruimte die jij aanwijst. De afstand moet zodanig zijn dat jij je comfortabel voelt en in je eigen energie kunt blijven.
Stap 3 Merk op waar je de schaamte ervaart in je lichaam. Lokaliseer deze als het ware. Dit is een belangrijke stap. Neem de tijd om te observeren hoe jouw lichaam de last ervaart en hoe dat voelt. Ga na wat het met je doet: geeft het je een minderwaardig, leeg, vies of gebroken gevoel? Word je er verdrietig van of juist boos of bitter, of voel je je machteloos? Kijk welke gevoelens bij deze schaamte horen.
Stap 4 Ga na waar het contract over gaat. Hoe wilde de ander dat je zijn of haar zelfbeeld in stand hield of bevestigde? Wat heb je daarvoor gedaan? Hoe ben je bij jezelf weg gegaan?
Stap 5 Wat was jouw vraag aan de ander in het contract? Wat was jouw behoefte? Waarin wilde jij bevestigd worden? Waarom was dat nodig?
Je kunt de stappen 4 en 5 onderdeel maken van je journaling om deze helemaal uit te diepen. Het is belangrijk om het contract helemaal te begrijpen en doorgronden.
Stap 6 Kijk naar de ander, die je denkbeeldig in de ruimte hebt laten plaats nemen. Is de afstand zo nog goed voor jou? Wil je de ander iets dichterbij of verder af? Geef hem of haar de juiste plek.
Stap 7 Maak weer contact met het gevoel van schaamte. Is dat kleiner geworden na stap 4 en 5? Kijk hoe de last nu voor je voelt en probeer het voor te stellen als voorwerp. Welk voorwerp beschrijft het meest hoe je het in je lichaam ervaart? Voelt het bijvoorbeeld als een mes in je hart, een steen in je maag, of een dikke loden last? Welke vorm heeft het?
Stap 8 Geef het in deze vorm terug aan de ander. Je hoeft je niet bezwaard te voelen. De ander kan hetzelfde doen met degene die de last aan hem/ haar heeft opgelegd. En als het voortkomt uit een oorspronkelijk gezonde schaamte, dan mag ze die zelf dragen. Stuur de ander nu weg.
Conclusie
Toxische schaamte is een destructieve kracht die je zelfwaarde systematisch ondermijnt. Door verborgen contracten in relaties word je onbewust de drager van andermans zelfbeeld. Andersom is er een reden dat je die taak op je neemt en vult de ander ook iets in voor jou. Wanneer je je hiervan bewust wordt, kun je de schaamte die je opgelegd kreeg, terugleggen bij de ander.
Herkenning is de eerste stap: dat zware, onverteerbare gevoel in je lichaam is niet van jou. De 8-stappen in de oefening helpen om de schaamte van de ander aan hem/ haar terug te geven. Houd er rekening mee dat dit proces tijd kost en ook van jou vraagt om te kijken naar waarom je in er in beginsel voor open stond om (onbewust) een contract te sluiten en met de ander in zee te gaan.
Veelgestelde vragen over toxische schaamte
Kan toxische schaamte fysieke klachten veroorzaken?
Toxische schaamte kan leiden tot hoofdpijn, maagklachten, vermoeidheid en spierspanning. Je lichaam reageert op de chronische stress van het dragen van een emotionele last die niet van jou is (3, 5).
Kunnen kinderen ook toxische schaamte ervaren?
Kinderen zijn extra kwetsbaar voor toxische schaamte omdat ze in een afhankelijksrelatie zitten. Het beïnvloedt hun emotionele ontwikkeling en zelfbeeld (4, 6).
Hoe onderscheid je toxische schaamte van gezonde schaamte?
Gezonde schaamte ontstaat na het overtreden van een morele norm en verdwijnt wanneer je herstelt wat je hebt ‘mis’ gedaan. Toxische schaamte is constant aanwezig zonder duidelijke aanleiding en gaat over je eigenwaarde, niet over specifiek gedrag.
Waarom is het belangrijk om grenzen te stellen aan de Imago-Bewaker wanneer deze zich tegen je keert?
Wanneer de Imago-Bewaker zich van je afkeert, kan dat diep raken. Juist vanwege de wederkerigheid in het contract. Hij/ zij vulde ook iets voor jou in. Je kunt geneigd zijn om harder je best te doen of opnieuw verbinding te zoeken, terwijl de ander zich onveilig gedraagt. Wanneer je integriteit wordt aangetast, is het essentieel om grenzen te stellen: Wees helder en stop het gesprek. Kies voor afstand als dat nodig is, en schakel de juiste mensen in.
Kan een relatie herstellen nadat je een verborgen contract doorbreekt?
Dat kan wanneer beide partijen bereid zijn tot zelfreflectie en hun eigen aandeel onder ogen willen zien. Echter, je hebt twee mensen nodig voor herstel. De ander kan zulke diepe emotionele wonden dragen, dat het niet mogelijk is om oprecht naar zichzelf te kijken en het eigen aandeel te nemen.
Gerelateerde artikelen:
- Hoe overleef ik mijn schaamte
- Walging: de emotie die helpt onderscheiden
- Je bevrijden van je innerlijke criticus
- Van emotioneel onvolwassen naar volwassen (op weg naar betere relaties)
Bronnen
- Almaas, A. H. (1988). The pearl beyond price: Integration of personality into being: An object relations approach. Diamond Books.
- Almaas, A. H. (2004). The inner journey home: Soul’s realization of the unity of reality. Shambhala Publications.
- Gilbert, P. (2007). The evolution of shame as a marker of relationship security. Compassion: Conceptualisations, research and use in psychotherapy. Routledge.
- Schore, A. N. (2019). Right brain psychotherapy and the healing of developmental trauma. Clinical Social Work Journal, 47(1), 1-13.
- American Psychological Association. (2020). Shame and mental health outcomes. APA Practice Guidelines.
- Budiarto Y., Helmi A.F. Shame and Self-Esteem: A Meta-Analysis. Eur J Psychol. 2021 May 31;17(2):131-145. doi: 10.5964/ejop.2115. PMID: 35136434; PMCID: PMC8768475.