Je bevrijden van je innerlijke criticus

Foto: Priscilla Du Preez

De innerlijke criticus helpt om succesvol te zijn

Je innerlijke criticus, ook wel superego genoemd, is dat deel van jou dat de kennis bevat over wat jij denkt dat nodig is om succesvol, veilig, geaccepteerd en geliefd te worden in de wereld. Hij bepaalt de normen waaraan je moet voldoen. Maar: hij vergelijkt je ook met andere mensen.

Vergelijken met anderen ligt erg dicht bij zelf-veroordeling. Je kunt er bijna een-op-een vanuit gaan dat als je jezelf aan het vergelijken bent met andere mensen, je innerlijke criticus aan het werk is. Zelfs als je het goed doet volgens je eigen norm, kun je in vergelijking met anderen, toch nog een dikke onvoldoende krijgen. 

De innerlijke criticus is een deel van onszelf in onze psyche. In je hersenen zijn allerlei herinneringen opgeslagen van vroegere gebeurtenissen. Met name herinneringen aan ervaringen waarin je afgewezen werd, zijn gemarkeerd. Je brein wil dit soort ervaringen in de toekomst voorkomen.

De criticus houdt vast aan een beeld van de persoon die je denkt te moeten zijn, en gaat jou daar naar vormen. Je denkt dat als je aan de normen van de criticus voldoet, het allemaal goed gaat komen: dan pas ben je liefde en aandacht waard!

Schuld en schaamte sturen ons gedrag

De innerlijke criticus of het superego maakt deel uit van ons onbewuste. Het is het deel van ons dat maakt dat we ons aan bepaalde regels houden, rekening houden met anderen, en dat we ons ‘gedragen’. Het oordeelt over ons, bekritiseert ons, en maakt dat we ons slecht voelen als we iets ‘verkeerds’ doen. Het is wat ons schuldig en beschaamd doet voelen.

Het is een heel oud systeem, een psychisch beschermingsmechanisme, dat in de evolutie is ontstaan. Gevoelens van schuld en schaamte helpen ons om aan te voelen wanneer we grenzen overschreden hebben en dat helpt ons om bij de groep te blijven horen. In vroeger tijden vergrootte dat je overlevingskansen. Tegenwoordig is de groep de maatschappij. 

Ons superego heeft in feite een neutrale functie. Het oordeelt over ons aan de hand van of we ons wel of niet aan regels houden. Het valt ons gewoonlijk nauwelijks op als het ons gedrag stuurt. We ‘weten’ gewoon dat we bepaalde dingen niet moeten doen, of we weten dat we juist iets wel ‘moeten’. Het meeste gaat onbewust.

Op basis van ervaringen die we meemaken, kan ons superego echter vervormd raken en meer en meer het karakter krijgen van een innerlijke criticus. Het wordt dan een zeer onvriendelijke stem die maakt dat we ons niet alleen schuldig en beschaamd voelen, maar ook dat we ons stom, idioot, dwaas, dom, of een verliezer voelen.

Vorming van het superego

Het grootste deel van ons superego wordt gevormd tijdens onze opvoeding. Onze ouders leerden ons wat goed en slecht is, wat we wel en niet moeten doen, en wat normaal is en wat niet. Ze deden dat met de beste intenties, namelijk dat je je plek vindt in de maatschappij past later. 

We leren de regels via waardering: je krijgt waardering voor gewenst gedrag en afkeuring bij ongewenst gedrag. Soms leren we via straf en vernedering. Als we wat ouder worden en naar school gaan, dan zijn het niet meer alleen onze ouders, maar ook bijvoorbeeld leraren, een voetbalcoach, een ouder van een vriendje of vriendinnetje die ons leren om ons aan bepaalde regels te houden. Volwassenen in posities van autoriteit, zoals leraren, maar ook andere kinderen. 

Het superego raakt gevuld met boodschappen van allerlei mensen in het verleden. Maar ook op basis van je eigen ervaringen neem je besluiten over hoe je moet zijn en wat je moet doen. Wanneer jij ervaart dat je buiten de groep valt dan is je natuurlijke beweging om dat te herstellen. Je probeert te voldoen aan de normen om afwijzing te voorkomen.

Allerlei besluiten die je neemt om afwijzing te voorkomen, zoals bijvoorbeeld ‘ik moet altijd op tijd komen’, worden opgeslagen in het superego in je onbewuste. Het superego functioneert dan later als een waakhond die deze besluiten bewaakt en dus in feite jou beschermt tegen sociale afwijzing. 

Wanneer het superego vervormd raakt

Zoals gezegd is het superego in feite een natuurlijk mechanisme waarmee we gevoelens van schuld en schaamte in relatie tot anderen kunnen ervaren. Dit is een gezond mechanisme. Als we een ander onbedoeld beschadigd hebben, dan zorgt dit ervoor dat we dat kunnen herstellen.

Op basis van ervaringen kunnen we echter overmatig angstig worden voor afwijzing. Dat zijn ervaringen waarin we onterecht beschaamd zijn, afgewezen, en mensen zich van ons afkeerden. Je verloor de verbinding met iemand of met een groep, die belangrijk voor je was. Dit zijn hele heftige ervaringen en we willen die in de toekomst nooit meer meemaken.

We willen foutloos door het leven gaan, zodat er niets aan te merken valt. Of we denken dat als we het maar goed doen voor een ander we er wel mogen zijn. Of we nemen ons voor om de beste te zijn om een plek te verwerven waar we ontastbaar zijn. Dit zijn veelal onbewuste processen. Je mag geen enkele fout meer maken van het superego. Het superego krijgt dan meer het karakter van een innerlijke criticus.

Je merkt dat je in de grip zit van de innerlijke criticus als je na sociale contacten steeds maar weer op je ‘fouten’ gewezen wordt, en die kritische stem je hele denken bepaalt. Het is dan goed om een stapje terug te doen. 

Uit de greep van de innerlijke criticus

Het is belangrijk om te gaan herkennen wanneer je innerlijke criticus aan het woord is. Dit bewust zijn is een eerste stap om je los te maken uit zijn greep. Daarnaast is het goed om te weten dat deze harde, kritisch stem meestal gebaseerd is op belangrijke sleutelervaringen van afwijzing.

Dit helpt om de superego-besluiten bewust te maken en te integreren en de nare, soms traumatische, ervaringen die ermee samenhangen te verwerken. Op deze manier krijg je zelf de regie terug. Je leeft dan niet meer in de grip van het superego, maar deze staat weer ten dienste van jou. En zo is het oorspronkelijk bedoeld. 

Oefening om los te komen van de innerlijke criticus

Deze oefening kun je doen wanneer je een ontmoeting hebt gehad met iemand, waarbij je (innerlijk) wrijving hebt ervaren, of waarvan de uitkomst niet is wat je wilde.

Je leert:

• herkennen wanneer de innerlijke criticus aan het werk is,
• je wordt je bewust van de impact op je energie,
• en hiermee creëer je meer afstand en ruimte voor jezelf.

Als de innerlijke criticus dan in actie komt, kunnen we deze gebeurtenis in onszelf eindeloos herhalen. Vaak gaat dit in de vorm van een innerlijke dialoog, of gedachten die je raad en advies geven over wat je had moeten doen of zeggen. En er zijn oordelen over hoe je tekort bent geschoten, of zelfs dat je enorm hebt gefaald.

1. Beschrijf in een paar zinnen het incident dat is voorgevallen.
2. Inventariseer alle oordelen die je hierover naar jezelf toe voelt. 
3. Schrijf op wat je in je lichaam en energie merkt bij deze oordelen. Welke sensaties neem je waar in je lichaam?
4. Verandert dit de relatie met de mens(en) om wie het gaat? Hoe?
5. Neem waar hoe je je emotioneel voelt. Welke gevoelens roepen de oordelen bij jou op? Bijvoorbeeld schuld, schaamte, machteloosheid, hulpeloosheid, …, …
6. Welke verandering merk je op in hoe je over jezelf denkt?

In deze oefening gaat het om bewustwording wat dit met je energie doet. Het gaat er om dat je in de toekomst steeds beter de innerlijke criticus gaat herkennen, waardoor je meer afstand creëert en zelf meer ruimte krijgt. 

Leestip: Byron Brown. Soul Without Shame: A Guide to Liberating Yourself from the Judge Within (In het Nederlands: De innerlijke criticus ontmaskerd, maar de vertaling is niet zo goed helaas.)