Schaamte die overgedragen of opgelegd wordt
Wanneer iemand zijn schaamte op jou overdraagt, is dat altijd omdat hij niet met zijn eigen schaamte om kan gaan. De ander doet iets wat niet goed is. Als de ander zijn eigen schaamte niet kan dragen, zal hij zijn fout bagatelliseren of zichzelf goedpraten.
Nog pijnlijker wordt het wanneer is die persoon zodanig een probleem heeft met schaamte dat hij alles wat erop wijst dat hij iets niet goed gedaan heeft, verzwijgt en zelfs omdraait. De ander heeft jou beschadigd en benadeeld, maar draait het zo dat jij fout bent, en zo wordt je integriteit nog verder aangetast.
In de meeste gevallen staan we in een bepaalde relatie met de persoon die ons beschaamt. Bijvoorbeeld in een ouder-kind-relatie, partnerrelatie, maar ook in vriendschappen en werkrelaties of een opleidingssituatie. Het overdragen van schaamte is vaak de beschadigende uitkomst van een dynamiek die al langer in deze relatie speelt.
Op het moment dat je er middenin zit, voel je wel dat er iets niet klopt, maar het is moeilijk om het bewust te benoemen … totdat het misgaat. Om dit te begrijpen, moet ik eerst iets uitleggen over verborgen contracten.
Verborgen contracten
Als schaamte wordt opgelegd, speelt er vaak een verborgen contract in de relatie. Een persoon die niet met haar eigen schaamte om kan gaan, is er op gebrand om met een bepaald imago door het leven te gaan. In het contract krijg jij de (onuitgesproken) taak om ervoor te zorgen dat de ander zich goed over zichzelf kan blijven voelen. Zolang je het contract ‘nakomt’ is de persoon accepterend, vriendelijk en aardig. Zodra je het verbreekt, keert de ander zich tegen je.
Carla was er op gebrand om alles goed en foutloos te doen. Haar ouders waren op jonge leeftijd ongewenst zwanger van haar geworden. De zwangerschap bracht veel schaamte in de familie, met name bij opa en oma. Zij voelde als kind de taak om dit recht te zetten. Het verborgen contract dat ze bij haar grootouders voelde, was dat zij de schande moest goedmaken, door de buitenwereld te tonen dat ze een nette familie waren. In haar volwassen leven sluit ze op haar beurt ook weer een verborgen contract af met anderen: je mag geen aanmerkingen op haar uiten. ‘Ik heb niets verkeerd gedaan’ is het standaard zinnetje. Wil je iets bespreekbaar maken, dan wordt ze angstig, beëindigt ze het gesprek en gaat ze uit contact.
Hoewel een ‘verborgen contract’ manipulatief klinkt, is het meestal een onbewust proces. De ‘deelnemers in het spel’ hebben in beginsel helemaal geen kwaad in de zin. Het is onderdeel van een overlevingsstrategie. Schaamte is een sociale emotie die gaat over bij de groep mogen horen. Ten diepste gaat het over bestaansrecht en plek.
De rollen die we in het spel kunnen onderscheiden zijn die van Imago-Bewaker en de Drager. De Imago-Bewaker is gericht op het behouden van een zorgvuldig opgebouwd beeld. Hij is degene die de schaamte niet wil voelen en zijn/ haar imago beschermt. De bewaker duldt geen verstoring van het beeld en grijpt in als dat dreigt te gebeuren. De Drager draagt de taak om het imago van de ander te beschermen, bevestigen en ontzien.
Behalve bij kinderen, is het contract bij volwassenen vaak wederzijds, en is er andersom ook een ander verborgen contract dat de ander voor jou invult. Over en weer heb je de rol van Imago-Bewaker en Drager.
Het verbreken van het contract
Mensen leren, doen nieuwe ervaringen op, en groeien. Op enig moment past het contract niet meer voor een van de deelnemers. Je eigen imago hoeft niet meer op die manier beschermd te worden en je wilt de rol van Drager neerleggen.
Wanneer je uit het contract stapt, wordt het Imago van de ander bedreigd. De Imago-Bewaker heeft dan drie opties.
1. Zelfreflectie en groei
Dit vraagt om moed en het vermogen om in de spiegel te kijken.
De Drager heeft tot dan toe een spiegel voorgehouden zoals de ander zichzelf wil zien – zonder barsten. Zodra de Drager uit het contract stapt, verschijnt in die spiegel een beeld met barsten. Het zorgt voor een moment van bezinning. Wellicht is de Imago-Bewaker gegroeid en sterker geworden en kan hij op een andere manier zijn schaamte doorwerken. Het kan juist deze spiegel zijn, mét barsten, die hem bewust maakt van een innerlijke pijn.
2. Een nieuw contract sluiten
De Imago-Bewaker zoekt een nieuwe Drager om het zelfbeeld in stand te houden.
Soms vindt de Imago-Bewaker iemand anders die het gewenste imago wil bevestigen. Met een nieuw verborgen contract hoeft hij niet in de spiegel te kijken. Zo blijft het imago intact, en wordt de confrontatie met schaamte (opnieuw) vermeden.
Carla werkt als coach en trainer in persoonlijke ontwikkeling. Op het moment dat haar jongvolwassen kind het contact verbreekt, voelt het of ze een brevet van onvermogen uitgereikt krijgt. Ze is bang voor het oordeel van haar collega’s en cursisten, bang dat ze vinden dat zij ‘iets verkeerd gedaan heeft’ en dat ze haar niet meer als volwaardige trainer zien. Naast het verdriet om haar kind, drukken gevoelens van schuld en schaamte zwaar op haar. Ze probeert deze te overstijgen, door een nieuwe positie in de buitenwereld te verwerven: ’spiritueel leraar’ zal haar vrij pleiten. Het verborgen contract dat ze met haar studenten afsluit is dat ze haar de bevestiging geven dat ze een goede leraar is.
3. De ander beschamen
De schaamte wordt overgedragen in een destructieve dynamiek, waarbij de Drager van de taak de drager van de schaamte wordt.
Verborgen contracten lossen niets op. De schaamte blijft in stand en wordt alleen maar toegedekt. In de spiegel kijken vraagt moed. Wanneer de Imago-Bewaker zulke diepe wonden heeft, dat het te groot voelt om dat te doen, zal hij er alles aan doen om dat te vermijden. Dat is het moment dat de destructieve, beschadigende dynamiek ontstaat waarin schaamte overgedragen wordt.
Zodra jij als Drager het contract niet meer naleeft en wijst op iets wat niet goed gaat, zal de Bewaker zich van je afkeren. Hij wil de confrontatie met schaamte koste wat kost vermijden. In deze dynamiek wordt zijn schaamte op jou overgedragen: de Drager wordt belasterd en beschaamd. Door jou sneuvelt zijn/ haar alter ego, het gezicht in de buitenwereld. Op het moment dat dit gebeurt, brengt de Bewaker de Drager in diskrediet om haar eigen gezicht naar buiten toe hoog te houden.
In organisaties gebeurt dit ook wanneer iemand in een lagere positie geslachtofferd wordt om het gezicht van iemand op een hogere positie te redden. Intern weet iedereen hoe het zit, maar niemand spreekt het uit — ook zij zijn Dragers binnen een verborgen contract – en zo wordt het spel in stand gehouden.
Ik ben door Carla gevraagd als haar student en ik sluit het verborgen contract met haar. Hiervoor heb ik een paar shockerende ervaringen opgedaan. Ik ben daardoor gaan twijfelen aan mijn waarneming. Wat ik in mijn deel van ons contract ‘verborgen’ bij haar zoek, is dat ze mijn waarneming bevestigt. Na enige tijd heb ik me door mijn ervaringen heen gewerkt en kan ik weer helder zien. Ik zie ook hoe dingen scheef gelopen zijn in het traject onder Carla’s begeleiding en wil dit herstellen in ons contact. Ze wil er niets van weten. Ze verstrakt en er verschijnt een harde blik in haar ogen. Na een paar keer openen en ‘niet thuis’ krijgen, besluit ik bij een andere leraar verder te gaan. Op dat moment verandert ze in een jong meisje van een jaar of negen dat de wapens oppakt. Ze beschaamt en belastert me. Ze vermijdt angstvallig het gesprek, hetgeen ook bij haar collega’s vragen oproept. Via verschillende anderen hoor ik hoe ze ‘vakkundig’ informatie over mij verdraait om zichzelf te rechtvaardigen. De vuurvogel ontloopt haar lot en mist haar bestemming.
Waarom voelt overgedragen schaamte zo zwaar?
Degene die het contract verbreekt, is degene die de schaamtelast opgelegd krijgt. Het laat je achter met het gevoel dat je niet goed genoeg bent, of minderwaardig. De ander maakt jou fout in plaats van zijn eigen fouten te erkennen. Je kunt flink gebukt gaan onder deze vorm van schaamte en het is belangrijk om de dynamiek te doorzien, zodat je je hiervan kunt ontdoen.
Schaamte die een ander op jou legt, brengt namelijk een zware lading met zich mee. Je wordt letterlijk belast(erd). Je herkent het aan de onverteerbaarheid ervan. Het voelt vaak als een dik, zwaar gevoel. Een vieze drab die in je systeem hangt. Het gaat vaak gepaard met een gevoel afschuw en verbijstering: ‘Hoe kun je dit doen?’
Hoe kun je je vrij maken van overgedragen toxische schaamte?
Je kunt een begin maken met jezelf vrij maken van schaamte door middel van onderstaande stappen. Houd er rekening mee dat het een moeilijk en diepgaand proces kan zijn. Je bent immers niet voor niks het contract aangegaan. Hier zitten jouw eigen overlevingsstrategieën en zoals de naam al zegt: deze zijn verbonden met overleven. Het kan zelfs zo voelen dat de taak die je in het contract op je schouders genomen hebt, verbonden is met je bestaansrecht.
Dit proces van het jezelf vrij maken van opgelegde toxische schaamte is daarom niet eenvoudig als je er geen ervaring mee hebt. Soms is het fijn om je hierin te laten begeleiden door een ervaren psycholoog of therapeut die het proces van binnenuit kent. Als je het pad eenmaal kent, kun je het zelf gaan toepassen.
Stap 1 Ga naar het stiltepunt in jezelf
Stap 2 Ga in gedachten naar de persoon die zijn of haar schaamte op je gelegd heeft. Ouders, leerkrachten, vriend(inn)en, of geliefden. Wie laat jou achter met een gevoel van onwaardigheid? Laat deze persoon in gedachten plaatsnemen op een plek in de ruimte die jij aanwijst. De afstand moet zodanig zijn dat jij je comfortabel voelt en in je eigen energie kunt blijven.
Stap 3 Merk op waar je de schaamte ervaart in je lichaam. Lokaliseer deze als het ware. Dit is een belangrijke stap. Neem de tijd om te observeren hoe jouw lichaam de last ervaart en hoe dat voelt. Ga na wat het met je doet: geeft het je een minderwaardig, leeg, vies of gebroken gevoel? Word je er verdrietig van of juist boos of bitter, of voel je je machteloos? Kijk welke gevoelens bij deze schaamte horen.
Stap 4 Ga na waar het contract over gaat. Hoe wilde de ander dat je zijn of haar zelfbeeld in stand hield of bevestigde? Wat heb je daarvoor gedaan? Hoe ben je bij jezelf weg gegaan?
Stap 5 Wat was jouw vraag aan de ander in het contract? Wat was jouw behoefte? Waarin wilde jij bevestigd worden? Waarom was dat nodig?
Je kunt de stappen 4 en 5 onderdeel maken van je journaling om deze helemaal uit te diepen. Het is belangrijk om het contract, en met name jouw deel daarin, helemaal te begrijpen en doorgronden.
Stap 6 Kijk naar de ander, die je denkbeeldig in de ruimte hebt laten plaats nemen. Is de afstand zo nog goed voor jou? Wil je de ander iets dichterbij of verder af? Geef hem of haar de juiste plek.
Stap 7 Maak weer contact met het gevoel van schaamte. Is dat kleiner geworden na stap 4 en 5? Kijk hoe de last nu voor je voelt en probeer het voor te stellen als voorwerp. Welk voorwerp beschrijft het meest hoe je het in je lichaam ervaart? Voelt het bijvoorbeeld als een mes in je hart, een steen in je maag, of een dikke loden last? Welke vorm heeft het?
Stap 8 Geef het in deze vorm terug aan de ander. Je hoeft je niet bezwaard te voelen. De ander kan hetzelfde doen met degene die de last bij hem/ haar heeft opgelegd. En als het voortkomt uit een oorspronkelijk gezonde schaamte, dan mag ze die zelf dragen. Stuur de ander nu weg.
Conclusie
Toxische schaamte is een destructieve kracht die je zelfwaarde systematisch ondermijnt. Door verborgen contracten in relaties word je onbewust de drager van andermans onverwerkte emoties. Andersom is er een reden dat je die taak op je neemt en vult de ander ook iets in voor jou. Wanneer je je hiervan bewust wordt, kun je de schaamte die je opgelegd kreeg, terugleggen bij de ander
Herkenning is de eerste stap: dat zware, onverteerbare gevoel in je lichaam is niet van jou. De 8-stappen in de oefening helpen om de schaamte van de ander aan hem/ haar terug te geven. Houd er rekening mee dat dit proces tijd kost en ook van jou vraagt om te kijken naar waarom je in er in beginsel voor open stond om (onbewust) een contract te sluiten en met de ander in zee te gaan.
Veelgestelde vragen over toxische schaamte
Kan toxische schaamte fysieke klachten veroorzaken?
Toxische schaamte kan leiden tot hoofdpijn, maagklachten, vermoeidheid en spierspanning. Je lichaam reageert op de chronische stress van het dragen van een emotionele last die niet van jou is (1, 3).
Kunnen kinderen ook toxische schaamte ervaren?
Kinderen zijn extra kwetsbaar voor toxische schaamte omdat ze in een afhankelijksrelatie zitten. Het beïnvloedt hun emotionele ontwikkeling en zelfbeeld (2, 4).
Hoe onderscheid je toxische schaamte van gezonde schaamte?
Gezonde schaamte ontstaat na het overtreden van een morele norm en verdwijnt wanneer je herstelt wat je hebt ‘mis’ gedaan. Toxische schaamte is constant aanwezig zonder duidelijke aanleiding en gaat over je eigenwaarde, niet over specifiek gedrag.
Waarom is het belangrijk om grenzen te stellen aan de Imago-Bewaker wanneer deze zich tegen je keert, en hoe doe je dat?
Wanneer de Imago-Bewaker zich van je afkeert, kan dat diep raken. Juist vanwege de wederkerigheid in het contract. Hij/ zij vulde ook iets voor jou in. Je kunt geneigd zijn om harder je best te doen, jezelf te verklaren of opnieuw verbinding te zoeken, terwijl de ander zich onveilig gedraagt. Wanneer je integriteit wordt aangetast is het essentieel om grenzen te stellen. Hoe stel je die grens?
- Herken de dynamiek. Herken dat de reactie van de ander haar eigen onverwerkte schaamte is.
- Wees helder en stop het gesprek.
- Kies voor afstand als dat nodig is en schakel de juiste mensen in.
Kan een relatie herstellen nadat je een verborgen contract doorbreekt?
Dat kan wanneer beide partijen bereid zijn tot zelfreflectie en hun eigen aandeel onder ogen willen zien. Echter, je hebt twee mensen nodig voor herstel. De ander kan zulke diepe emotionele wonden dragen, dat het niet mogelijk is om oprecht naar zichzelf te kijken en het eigen aandeel te nemen.
Gerelateerde artikelen:
Bronnen
- Gilbert, P. (2007). The evolution of shame as a marker of relationship security. Compassion: Conceptualisations, research and use in psychotherapy. Routledge.
- Schore, A. N. (2019). Right brain psychotherapy and the healing of developmental trauma. Clinical Social Work Journal, 47(1), 1-13.
- American Psychological Association. (2020). Shame and mental health outcomes. APA Practice Guidelines.
- Budiarto Y., Helmi A.F. Shame and Self-Esteem: A Meta-Analysis. Eur J Psychol. 2021 May 31;17(2):131-145. doi: 10.5964/ejop.2115. PMID: 35136434; PMCID: PMC8768475.
